छत्रपती संभाजी महाराज मराठा साम्राज्याचे दुसरे महान छत्रपती होते. संभाजी राजे, शंभूराजे यांनाही बोलावले गेले होते कारण त्यांची मराठी भाषेतील काही लोकप्रिय नावे आहेत. त्यांच्या शेवटच्या श्वासापर्यंत बलिदान दिल्यामुळे संभाजी राजे यांचा धर्मवीरांनी गौरव केला. छत्रपती शिवाजी महाराजांनंतर तो सर्वात शक्तिशाली राजा मानला जात असे.
| संपूर्ण नाव | संभाजीराजे शिवाजीराजे भोसले |
| जन्म | १४ मे, इ.स १६५७ पुरंदर किल्ला, पुणे जिल्हा, महाराष्ट्र. |
| मृत्यू | ११ मार्च, इ.स १६८९ तुळापूर, महाराष्ट्र ( समाधी: वढू, महाराष्ट्र). |
| राज्याभिषेक | १६ जानेवारी इ.स १६८१ |
| राजधानी | रायगड |
| वडील | छत्रपती शिवाजी महाराज |
| आई | सईबाई |
| पत्नी | येसूबाई |
| राजघराणे | भोसले |
| राज्यव्याप्ती | पश्चिम महाराष्ट्र, कोकण, सह्याद्री डोंगररांगापासून नागपूर पर्यंत आणि उत्तर महाराष्ट्र खानदेशापासून ते दक्षिण भारतात तंजावर पर्यंत |
संभाजी महाराजांचे बालपण:
वयाच्या अडीच वर्षांच्या वयात संभाजीच्या साईबाई नावाच्या आईचे निधन झाले. त्यानंतर पुण्याजवळील कापूरहोळ गावची धाराऊ पाटील गाडे ही कुणब्याची स्त्री त्यांची दूध आई बनली. त्यांच्या सावत्र आई, पुतळाबाई यांनी देखील त्यांच्यावर खूप माया केली. त्याच्या आईच्या मृत्यूमागील कारण पुराव्यांअभावी स्पष्ट नव्हते. त्या वेळी जिजाबाई (संभाजीच्या आजी) तेथे आल्या आणि दुसर्‍या शिवाजीचा विकास करण्याची जबाबदारी तिच्यावर होती.
ती करू शकणार आहे? शंभूराजेचा विकास करण्याची क्षमता तिच्यात नक्कीच आहे. त्यांना संस्कृत भाषा आणि इतर विषय शिकवण्यासाठी पंडित (शिक्षक) म्हणून नियुक्त केले गेले. संभाजी राजे राजपुत्र असल्यामुळे रणांगणावरील मोहिमा आणि राजकारणातील डावपेच यांचे बाळकडू त्यांना लहानपणापासूनच मिळाले. संभाजीराजे अत्यंत शूर होते आणि दिसायला देखणे सुद्धा होते, त्याचबरोबर ते एक धुरंदर राजकारणी सुद्धा होते.
संभाजी राजे ९ वर्षाचे होते तेव्हा शिवाजी महाराजांनी त्यांना आग्रा भेटीच्या वेळी बरोबर नेले का तर त्यांना लहानपणापासूनच मुघल दरबारातील घडामोडी व राजकारण समजले पाहिजे कारण त्यांना त्याचा पुढे उपयोग होईल या उद्देशाने. शिवाजी महाराजांनी 11 जून 1665 रोजी मोगलांशी युद्ध केले आहे अशा पुरंदरच्या व्यवस्थेची हमी देण्यासाठी संभाजीला 9 वर्षांच्या वयाच्या, सोन्याच्या राजा जयसिंग पहिला याच्याबरोबर एक राजकीय कैदी म्हणून राहायला पाठवले होते.
संभाजी महाराजांची उंची आणि वजनः
छत्रपती संभाजी राजे साधारणपणे ’’२ ”उंच होते, परंतु इतिहासकारांनी असे गृहीत धरले आहे की ती उंची इतकी अचूक नाही. वेगवेगळ्या स्त्रोत आणि पुस्तकांचा संदर्भ घेऊन त्याची उंची मोजली गेली. जेव्हा आम्ही त्याच्या वजनात आलो तेव्हा ते 110 किलोग्राम आहे. नक्कीच त्याच्या वेळेस जिम नाही आणि सर्व सामान नाही, म्हणून तो पुशअप्स (दांडा), स्क्वॅट्स (बैठाका), धावणे (दौड) इत्यादी व्यायाम करत असे. अनेक पुस्तके त्याच्या शारीरिक फिटनेस व तो किती सामर्थ्यवान आहेत याबद्दल वर्णन करतात. तथापि, त्याच्या प्रयत्नांनी त्याच्या सामर्थ्यामागील महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावली.
जिजामातेने शंभूराजांना कोणती शिकवण दिली ?:
महिलांचा सन्मान करणे, कोर्टात कसे वागावे, लोकांना न्याय कसा द्यावा हे देखील जिजाबाईंनी त्यांना शिकवले. संभाजीने आपल्या मालकाच्या निरीक्षणामध्ये नेतृत्व कौशल्ये, लष्करी कौशल्ये आणि युद्धकौशल्ये शिकली होती. ते इतके हुशार होते की त्यांनी संस्कृतमध्ये प्रभुत्व मिळवताना लोकांना “महापंडित” म्हणून संबोधले आणि लोकांना न्याय देण्यासाठी प्रसिद्ध. त्याला लहान वयातच राजकीयदृष्ट्या लक्ष्य केले गेले आणि वयाच्या 9 व्या वर्षी त्यांनी मुगल कोर्टात मनसबदारी (पदाचे नाव) स्वीकारावे लागले.
छत्रपति संभाजी महाराजांचे धार्मिक धोरण :
दि. ६ जानेवारी १६८१ रोजी छत्रपती संभाजी महाराजांनी गोपळभट अग्निहोत्री महाबलेश्वरकर यांच्या पुत्रास लिहिलेल्या पत्रात एक अतिशय समर्पक असे वाक्य आले आहे. ते वाक्य असे, ‘…राजश्री आबासाहेबांचे जे संकल्पित आहे ते चालवावे हे आम्हास अगत्य…’. शंभूराजे छत्रपती झाल्यानंतर त्यांचे राजकीय धोरण, आर्थिक धोरण, प्रजाहितदक्षता या सर्व बाबींमध्ये त्यांनी आपल्या अद्वितीय अशा वडिलांचा आदर्श डोळ्यासमोर ठेवलेला दिसतो.
छत्रपती संभाजी महाराजांनी आपल्या वडिलांप्रमाणेच सक्तीने धर्मांतर करणाऱ्या इंग्रज, पोर्तुगीज, व मुसलमान सत्ताधीशांना कडाडून विरोध केलेला दिसतो. छत्रपती संभाजी महाराज व हेन्‌री ग्यारी यांच्यात इ.स. १६८४ साली झालेल्या तहातील एक कलम आहे. संभाजी महाराज मराठा साम्राज्याचे दुसरे नेते होते. शिवाजी महाराज, मराठा डोमेनचे संस्थापक होते. वडिलांच्या निधनानंतरतते डोमेनचा उत्तराधिकारी होता आणि बर्‍याच काळासाठी तो प्रशासित केला.
छत्रपती संभाजी महाराजांची राजमुद्रा काय म्हणते ?
छत्रपती शिवाजी महाराजांनंतर त्यांचे थोरले पुत्र छत्रपती संभाजी महाराज हे स्वराज्याचे दुसरे छत्रपती झाले. १६ जानेवारी १६८१ या दिवशी संभाजी महाराजांचा राज्याभिषेक झाला. आता राज्याभिषेक झाला म्हटला तर नवीन राजाला कारभार करण्यासाठी नवीन राजमुद्रा गरजेची असते. शिवाजी महाराजांचे सुद्धा राजमुद्रा आहे ती सगळ्यांना माहीतच आहे म्हणा पण संभाजी महाराजांची कोणती राजमुद्रा आहे ते पाहूया..
” श्री शंभो: शिवजातस्य मुद्रा द्यौरिव राजते।
यदंकसेविनी लेखा वर्तते कस्य नोपरि।। “
मराठी मध्ये अर्थ:
शिवपुत्र श्री शंभो याची राजमुद्रा आकाशा
प्रमाणे अमर्याद आहे व
ज्याच्या अंकाच्या आधारावर आश्वस्त
अशी मुद्रा कोणाच्यावर छत्र म्हणून असणार
नाही.
जय_रौद्रशंभो
पराक्रमी संभाजीराजे :
शिवरायांच्या मृत्यूनंतर न थकता सतत नऊ वर्षे मोगल, आदिलशाहा, सिद्दी, पोर्तुगीज आणि अंतर्गत शविरुद्ध संभाजीराजे लढत होते. संभाजीराजांनी मोगल फौजांना, साक्षात औरंगजेबाला सळो की पळो करून सोडले.
औरंगजेब हतबल झाला, त्याने डोक्यावरील विमोश खाली उतरवला आणि ‘संभाजीचे पारिपत्य केल्याशिवाय तो डोक्यावर धारण करणार नाही, अशी शपथ घेतली, अशा प्रकारची नोंद कारपारकर इंग्रज १६८२ च्या पत्रात करतात.
शिवरायांनी निर्माण केलेल्या स्वराज्याचे रक्षण करण्यासाठी संभाजीराजांनी सर्वस्व पणाला लावले. त्यांच्या धैर्यान, शौर्याचे, पराक्रमाचे आणि निर्भीडपणाचे वर्णन समकालीन खाफिखान करतो. वडिलांपेक्षा म्हणजे शिवाजीराजापेक्षा संभाजीराजे मोगलांसाठी दहापटींनी तापदापक होते, असे वर्णन खाफीखान करतो. संभाजीराजे जसे रणांगण गाजविणारे होते, तसेच ते राजनीती, डावपेच यामध्येदेखील निपुण होते. पोर्तुगीज आणि सिद्दी यांच्यावर वचक बसविण्यासाठी संभाजीराजांनी अरबांशी मैत्री केली, असे वा. सी. बेद्रे नमूद करतात.
शत्रूचा शत्रू तो आपला मित्र, ही त्यांची राजनीती होती. २८ ऑक्टोबर १६८५ च्या पत्रात इंग्रज लंडनवरून मुंबईकर इंग्रजांना कळवितात की, ‘संभाजीराजांशी कट्टर मैत्री करा. कारण, ते अत्यंत शूर आणि मैत्री करण्याच्या योग्यतेचे आहेत. त्यांच्याशी मैत्री केल्यावर पोर्तुगीज किंवा मोगलांची भीती बाळगण्याचे कारण नाही. या पत्रावरून स्पष्ट होते की, संभाजीराजांचा दरारा केवळ महाराष्ट्रापुरता मर्यादित नव्हता, तर तो जागतिक स्तरावरचा होता. संभाजीराजांना मंत्र्यांकडून साथ मिळाली असती, तर जग जिंकण्याचे सामर्थ संभाजीराजांकडे होते.
संभाजीराजे केवळ किल्ल्यावर बसून राज्यकारभार करणारे नव्हते, तर शिवरायांप्रमाणेच रणांगणात लढा देणारे होते. गोव्यावरील मोहिमेप्रसंगी घोड्यावर बसून मांडवी नदीत घोडा घालून गोवा जिंकण्याचा प्रयत्न त्यांनी केला होता.
औरंगजेबाला दक्षिणेत गुंतवून त्याचा पुत्र शहाजादा
अकबराला इराणला पाठवून त्याच्या मदतीने दिल्ली जिंकाम्पाची ही योजना संभाजीराजांनी आखली होती; परंतु ती प्रत्यक्षात येण्यापूर्वीच संभाजीराजांचा घात झाला या सर्व गदारोळात त्यांनी प्रजेची हेळसांड होऊ दिली नाही.
अन्यायग्रस्तांना न्याय देणे, दुष्काळग्रस्तांना मदत करणे, प्रकल्पग्रस्तांचे तत्काळ पुनर्वसन करणे, ही कामे संभाजीराजे तत्काळ पूर्ण करत असत.
शिवरायांप्रमाणेच आपल्या राज्यातील आणि परराज्यातील महिलांवर अन्याय होणार नाही, याची दक्षता त्यांनी घेतली. महाराणी येसूबाईचा त्यांनी आदर सन्मान केला. त्यांना स्वराज्याचे सर्वाधिकार दिले. त्यांच्या नावांचा शिक्का तयार करवून घेतला. ‘श्री सखी राजी जयति’ या नावाने महाराणी राज्यकारभार करू लागल्या. आपल्या महाराणीला सर्वाधिकार देणारे संभाजीराजे स्त्री स्वातंत्र्याचे पुरस्कर्ते होते.
आपल्या आजीचा, सावत्र मातांचा त्यांनी सन्मान-आदर केला. कनिष्ठ बंधू राजाराम महाराजांना इतिहास प्रसिद्ध महाराणी ताराबाई या राजाराम महाराजांच्या महाराणी होत्या. त्यांना प्रोत्साहन देण्याचे कार्य छत्रपती घराण्याने केले. छत्रपतींचा वारसा महिलांचा सन्मान करणे, त्यांना संधी देणे, त्यांना स्वातंत्र्य देण्याचा आहे. याचा पाया शिवरायांनी घातला. तो यारसा संभाजीराजांनी चालविला.
संभाजी-मुघल यांतील संघर्ष :
प्रामुख्याने मराठी राज्य बुडवावे तसेच आदिलशाही व कुत्बशाही पादाकांत करावी अशा निश्चयाने आणि बंडखोरी करून संभाजीच्या आश्रयास आलेल्या आपल्या अकबर या मुलाचा सूड घ्यावा या उद्देशाने औरंगजेब दक्षिण हिंदुस्थानात औरंगाबादेस आला (१६८२). तिथे त्याला आदिलशाही व कुत्बशाहीचे अनेक नामवंत सरदार जाऊन भेटले.
मोगलांनी मराठयांचा पाडाव करण्यासाठी आदिलशाहाला सैन्याच्या खर्चासाठी नऊ लाख रूपये दिले परंतु मराठयांचे राज्य जिंकण्यास विजापूरकरांचा फारसा उपयोग होत नाही, हे लक्षात येताच त्याने शिकंदर आदिलशाहकडे एप्रिल १६८४ मध्ये फर्माने पाठविली. त्यात प्रमुख अट, ‘संभाजीची मित्रता व सख्य बाह्यातकारी व अंतर्यामी करून सोडून देणे व सर्वांनी एकदिल होऊन संभाजींचा निर्मूळ फडशा पाडण्याकरिता विचार करणे ’ ही होती.
पण मराठयांविरूद्धच्या मोहिमेत मोगलांना सर्व आघाडयांवर अपयश येत होते. संभाजी, शिकंदर आदिलशाह आणि अबुल हसन कुत्बशहा यांत एकजूट होईल, असा संशय औरंगजेबास आला, म्हणून त्याने आदिलशाहीवर ऑक्टोबर १६८४ मध्ये स्वारी केली. या चढाईचा प्रतिकार करण्यासाठी दक्षिणेतील तीन सत्ताधीश एकत्र आले. संभाजीराजे, आदिलशाह आणि कुत्बशहा यांचा गट तयार होऊन या त्रिकूटाने मोगलांशी सामना देण्याची तयारी केली. संभाजीराजांनी मार्च १६८५ मध्ये मदत पाठविली.
डिसेंबर महिन्यात हंबीरराव मोहिते सैन्यासह विजापुरात दाखल झाले. संभाजीराजे व गोवळकोंडयाचा सुलतान हे संकट सर्व दक्षिणीयांवर आहे, असे समजून वागत होते. दोघेही आदिलशाही सुलतानास मदत करीत होते. औरंगजेबाने कुत्बशहास आक्रमणाची धमकी दिली आणि काही अटी मान्य करावयास लावल्या.
त्यांची पूर्तता झाली नाही, हे पाहून आक्रमण केले. मादण्णा व आकण्णा या दोन विश्वासू , पराक्रमी व कार्यक्षम मंत्र्यांचा विश्वासघाताने खून झाला. परिणामतः औरंगजेबाने १२ सप्टेंबर १६८६ रोजी आदिलशाही संपुष्टात आणली आणि त्यानंतर २२ सप्टेंबर १६८७ रोजी गोवळकोंडा हस्तगत करून कुत्बशाही राज्याचा शेवट केला आणि आपली सर्व शक्ती संभाजीराजांवर केंद्रित केली. संभाजीराजांची उभी कारकीर्द औरंगजेबाविरूद्ध लढा देण्यात गेली.
प्रारंभी संभाजीराजांच्या फौजांनी बृहाणपूर लुटले. औरंगाबादच्या सभोवतालचा मुलूख लुटला (१६८१). त्याच सुमारास दक्षिण कोकणात शाहआलम आणि तळकोकणात हसन अलीखान उतरले. शाहआलमचा पराभव मराठयांनी केला. हसन अलीखान तळकोकणातून कल्याण-भिवंडीकडे गेला. रणमस्तखान कोकणात उतरला, तेव्हा संभाजीराजांनी त्यास प्रतिकार केला. १६८३ मध्ये मोगलांनी साल्हेर-मुल्हेर घेतले आणि रामसेज व त्रिंबकगडास वेढे दिले. १६८२ मध्ये खानजहानबहाद्दूराने सातारा प्रांताची मोहीम काढली. १६८५ मध्ये मराठयांनी धरणगाव लुटले आणि वऱ्हाड प्रांतात धुमाकूळ घातला. मोगलांच्या या आक्रमणाचा संभाजीराजांनी चांगलाच प्रतिकार केला.
मोगली फौजांनी कोल्हापूर, मिरज, पन्हाळा या भागांत आक्रमण करण्यास सुरूवात केली (१६८६). उलट संभाजीराजांनी गोवळकोंडेकर आणि विजापूरकर यांना मोगलांविरूद्ध वेळोवेळी मदत केली.
वाईजवळ हंबीरराव मोहिते आणि सर्जाखान यांत लढाई होऊन त्यात हंबीरराव मरण पावले (१६८७). रामसेज, साल्हेर, माहुली इ. अभेदय किल्ले औरंगजेबाने लाच देऊन हस्तगत केले. तसेच दळवी-देसायांप्रमाणेच संभाजीराजांकडे असलेल्या नोकरांना, अधिकाऱ्यांना जहागिरी, मन्सब यांचे आमिष दाखवून त्यांना आपल्याकडे वळवून घेतले, सेवेतही ठेवले. या फितुरांमुळेच संभाजींचा शेवट झाला.
१६८७ ते ८९ पर्यंतच्या संभाजीराजांच्या हालचालींसंबंधी विशेष तपशील मिळत नाही तथापि या काळात मोगलांनी सर्व बाजूंनी संभाजीराजांस वेढले असले तरी सातारा विभागातील सातारा, परळी, निंब, चंदनवंदन, कऱ्हाड, माजगाव, मसूर हे, तर दक्षिण कोकणातील संगमेश्वर, राजापूर, पन्हाळा, मलकापूर, खेळणा, शिरोळे, फोंडे, कोपल हे आणि कुलाबा, खंदेरी, राजकोट, सागरगड, पद्मदुर्ग, चौल हे उत्तर कोकणातील प्रदेश १६८९ च्या सुरूवातीपर्यंत मराठयांकडेच होते. शेख मुकर्रबखानाने संभाजीराजांस बेसावध स्थितीत किरकोळ चकमकीनंतर संगमेश्वरी कैद केले आणि तुळापूरजवळील वढू येथे औरंगजेबाने त्यांचा निर्घृणपणे वध केला.
पोर्तुगीज सह युद्ध :
संभाजी महाराजांनी गोव्यातील पोर्तुगीजांशी लढा दिला जे ‘चौकशी’ सारख्या विविध माध्यमांतून हिंदूंच्या जबरदस्तीने धर्मांतरीत करण्यात सक्रिय होते. या धर्मांतरामुळे आणि गोव्यात हिंदू मंदिरे उद्ध्वस्त झाल्याने त्यांचा त्यांच्यावर खूप राग होता. संभाजी महाराजांनी केलेल्या हल्ल्यामुळे पोर्तुगीज फार घाबरले आणि त्यांनी इंग्रजांना लिहिलेल्या त्यांच्या पत्रातून हे लक्षात येते की, “आजकालचे संभाजी सर्वात शक्तिशाली व्यक्ती आहेत आणि आम्ही त्याचा अनुभव घेतला आहे”.
संभाजी महाराजांनी औरंगजेबाला 27 वर्षे उत्तर भारतापासून दूर ठेवले..
संभाजी महाराजांनी आपल्या छोट्या आयुष्यात ज्या उल्लेखनीय गोष्टी साध्य केल्या, त्यांचे संपूर्ण भारतावर दूरगामी परिणाम झाले. त्यासाठी प्रत्येक हिंदूने त्याचे आभार मानायला हवे. औरंगजेबाच्या 8 लाख बलवान सैन्याचा त्याने पराक्रमीपणे सामना केला आणि रणांगणावर अनेक मुघल सरदारांना पराभूत करण्यास भाग पाडले.
यामुळे औरंगजेब महाराष्ट्रातील लढाईत व्यस्त राहिला, आणि त्यामुळे उर्वरित भारत बराच काळ औरंगजेबाच्या जुलूमतेपासून मुक्त झाला. संभाजी महाराजांची ही सर्वात मोठी उपलब्धी मानली जाऊ शकते. संभाजी महाराज औरंगजेबासमवेत तोडगा निघाला असता आणि उपनदी राजकुमार होण्याचा त्यांचा प्रस्ताव स्वीकारला असता तर पुढील 2 किंवा 3 वर्षात औरंगजेबाने पुन्हा उत्तर भारत ताब्यात घेतला असता.
तथापि, संभाजी महाराज आणि इतर मराठा शासकांच्या (राजाराम आणि महारानी ताराबाई) संघर्षामुळे औरंगजेब 27 वर्ष दक्षिण भारतातील युद्धांमध्ये अडकले होते. यामुळे उत्तर भारतातील बुंदेलखंड, पंजाब आणि राजस्थान प्रांतांमध्ये नवीन हिंदू राज्य स्थापनेस मदत झाली; अशा प्रकारे तेथील हिंदू समाजाला सुरक्षा पुरविली जात आहे.
शाहिर योगेश यांनी म्हटलेलं ‘छत्रपती संभाजी महाराज’ वर पोवाडा
देश धरम पर मिटने वाला। शेर शिवा का छावा था ।।
महापराक्रमी परम प्रतापी। एक ही शंभू राजा था ।।
तेज:पुंज तेजस्वी आँखें। निकलगयीं पर झुकी नहीं ।।
दृष्टि गयी पर राष्ट्रोन्नति का। दिव्य स्वप्न तो मिटा नहीं ।।
दोनो पैर कटे शंभू के। ध्येय मार्ग से हटा नहीं ।।
हाथ कटे तो क्या हुआ?। सत्कर्म कभी छुटा नहीं ।।
जिव्हा कटी, खून बहाया। धरम का सौदा किया नहीं ।।
शिवाजी का बेटा था वह। गलत राह पर चला नहीं ।।
वर्ष तीन सौ बीत गये अब। शंभू के बलिदान को ।।
कौन जीता, कौन हारा। पूछ लो संसार को ।।
कोटि कोटि कंठो में तेरा। आज जयजयकार है ।।
अमर शंभू तू अमर हो गया। तेरी जयजयकार है ।।
मातृभूमि के चरण कमलपर। जीवन पुष्प चढाया था ।।
है दुजा दुनिया में कोई। जैसा शंभू राजा था? ।।
– शाहीर योगेश